Cùng Global Vietnam Lawyers (GV Lawyers) tìm hiểu sâu hơn về trí tuệ nhân tạo dưới góc nhìn pháp luật sở hữu trí tuệ Việt Nam và những định hướng cần thiết trong tương lai.
Sự phát triển mạnh mẽ của trí tuệ nhân tạo (AI) đang mở ra kỷ nguyên mới cho công nghệ và sáng tạo, song cũng đặt ra nhiều thách thức đối với hệ thống pháp luật, đặc biệt là trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ. Những sản phẩm do AI tạo ra ngày càng đa dạng, khiến câu hỏi về quyền tác giả và quyền sở hữu trở nên phức tạp hơn bao giờ hết. Trí tuệ nhân tạo dưới góc nhìn pháp luật sở hữu trí tuệ Việt Nam đang thu hút sự quan tâm lớn của giới chuyên môn và các văn phòng luật sư như GV Lawyers, hướng đến việc xây dựng khung pháp lý phù hợp cho thời đại AI.
Sự bùng nổ của trí tuệ nhân tạo và những câu hỏi pháp lý mới
Trong vài năm gần đây, trí tuệ nhân tạo (AI) đã trở thành tâm điểm của mọi lĩnh vực từ công nghệ, giáo dục đến hành chính, sáng tạo nghệ thuật và báo chí. Việc OpenAI ra mắt ChatGPT vào ngày 30/11/2022 đã mở ra một kỷ nguyên mới khi AI không chỉ hỗ trợ mà còn có khả năng tạo ra nội dung, làm thơ, viết báo cáo hay sáng tác nhạc.
Với hơn 100 triệu người dùng trên toàn cầu, ChatGPT đã chứng minh sức ảnh hưởng to lớn của AI trong đời sống con người. Tuy nhiên, khi AI tạo ra các sản phẩm mang tính sáng tạo, một câu hỏi lớn được đặt ra: Liệu các sản phẩm do AI tạo ra có được bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ hay không?
Đây là vấn đề đang được tranh luận sôi nổi không chỉ ở Việt Nam mà còn tại nhiều quốc gia trên thế giới. Các nhà làm luật, chuyên gia và doanh nghiệp đều đang tìm cách xác định vị trí pháp lý của AI trong hệ thống pháp luật hiện hành.
AI và pháp luật sở hữu trí tuệ trên thế giới
Phần lớn các quốc gia chưa công nhận AI là chủ thể sở hữu trí tuệ
Nhiều hệ thống pháp luật trên thế giới vẫn cho rằng AI không thể được xem là “tác giả” hay “chủ sở hữu” của các sản phẩm do chính nó tạo ra. Luật sở hữu trí tuệ hiện hành chủ yếu bảo hộ thành quả sáng tạo của con người, những giá trị được hình thành từ tư duy, cảm xúc và lao động trí óc thực thụ.
Tại Úc, Mục 32 Đạo luật Bản quyền 1968 (Cth) quy định chỉ những công dân hoặc cư dân hợp pháp mới có thể là tác giả của tác phẩm. Do đó, AI không được công nhận quyền tác giả hay quyền sở hữu tài sản trí tuệ đối với sản phẩm mà nó tạo ra.
Còn ở Hoa Kỳ, Cục Bản quyền (US Copyright Office) khẳng định họ chỉ cấp bản quyền cho các tác phẩm do con người sáng tạo. Tất cả các đơn đăng ký quyền tác giả liên quan đến tác phẩm được tạo ra hoàn toàn bởi AI đều bị từ chối, đồng nghĩa với việc những tác phẩm này trở thành tài sản công cộng và có thể được sử dụng tự do.
Một số quốc gia công nhận quyền gián tiếp cho người sáng tạo AI
Ngược lại, các quốc gia như Anh, Ấn Độ, Hồng Kông, New Zealand hay Ireland lại có cách tiếp cận cởi mở hơn. Họ không trao quyền tác giả cho AI, nhưng thừa nhận quyền của lập trình viên, người trực tiếp tạo ra chương trình AI.
Cụ thể, Đạo luật Bản quyền, Kiểu dáng và Bằng sáng chế năm 1988 (CDPA) của Vương quốc Anh nêu rõ: nếu tác phẩm được tạo ra bằng máy tính và không có tác giả là con người, thì người thực hiện các sắp xếp cần thiết để tạo ra tác phẩm đó sẽ được xem là tác giả hợp pháp. Cách tiếp cận này cho phép các nhà phát triển phần mềm hoặc tổ chức sở hữu AI có thể bảo vệ quyền lợi hợp pháp của họ.
Dù vậy, việc trao quyền như vậy cũng vấp phải nhiều tranh luận, bởi bản chất quyền tác giả vốn được thiết kế để bảo vệ sự sáng tạo của con người, không phải của máy móc. Nếu công nhận tác phẩm do AI tạo ra, liệu có còn công bằng với những người nghệ sĩ, nhà văn, hay nhà nghiên cứu sử dụng chính trí tuệ của mình để sáng tạo?
Trí tuệ nhân tạo dưới góc nhìn pháp luật sở hữu trí tuệ Việt Nam
AI phát triển mạnh nhưng khung pháp lý chưa theo kịp
Tại Việt Nam, AI đang được xem là động lực chiến lược của nền kinh tế số. Nhà nước đã xác định trí tuệ nhân tạo là công nghệ đột phá của thập kỷ tới, tập trung phát triển nguồn nhân lực, hạ tầng và các trung tâm đổi mới sáng tạo. Tuy nhiên, khung pháp lý liên quan đến AI, đặc biệt trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ, vẫn chưa được hình thành rõ ràng.
Theo Bộ luật Dân sự 2015, chủ thể của quan hệ pháp luật phải là cá nhân hoặc tổ chức. Do đó, AI vốn là một chương trình máy tính hoặc hệ thống tự học không thể có tư cách pháp lý độc lập để trở thành chủ thể quyền hay nghĩa vụ.
Luật Sở hữu trí tuệ Việt Nam chưa điều chỉnh trực tiếp về AI
Luật Sở hữu trí tuệ Việt Nam (sửa đổi năm 2022) hiện nay chưa có quy định cụ thể về tác phẩm do trí tuệ nhân tạo tạo ra. Điều 13 quy định chủ thể quyền tác giả chỉ có thể là tổ chức hoặc cá nhân, nghĩa là chỉ con người mới được ghi nhận là tác giả hoặc chủ sở hữu tác phẩm.
Điều này dẫn đến thực tế rằng mọi sản phẩm sáng tạo do AI tạo ra ở Việt Nam hiện chưa được bảo hộ quyền tác giả. Khi phát sinh tranh chấp, chẳng hạn một doanh nghiệp sử dụng AI tạo nội dung mà bị bên khác sao chép thì việc xác định chủ thể quyền và phạm vi bảo hộ trở nên vô cùng phức tạp.
Bên cạnh đó, AI cũng có thể vô tình xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ của người khác, chẳng hạn sao chép hoặc “học” từ dữ liệu có bản quyền mà không có sự cho phép. Đây là khoảng trống pháp lý lớn, có thể dẫn đến rủi ro pháp lý nghiêm trọng cho cá nhân và doanh nghiệp khi sử dụng AI trong sáng tạo.
Thách thức và hàm ý chính sách đối với Việt Nam
Sự phát triển nhanh chóng của AI khiến Việt Nam cần sớm định hình khung pháp lý điều chỉnh công nghệ này. Một số vấn đề cốt lõi cần được xem xét gồm:
- Xác định tư cách pháp lý của AI trong các quan hệ pháp luật, liệu AI có thể trở thành “chủ thể đặc biệt” trong tương lai?
- Cập nhật Luật Sở hữu trí tuệ để phản ánh thực tiễn mới đặc biệt là vấn đề quyền tác giả, quyền sáng chế, và trách nhiệm pháp lý khi AI vi phạm bản quyền.
- Xây dựng hướng dẫn cụ thể về việc sử dụng dữ liệu huấn luyện AI, bảo đảm minh bạch và tôn trọng quyền của chủ sở hữu dữ liệu.
- Tăng cường hợp tác quốc tế, học hỏi kinh nghiệm từ các nước đã có khung pháp lý tạm thời cho AI, đồng thời tham gia thảo luận trong khuôn khổ của Tổ chức Sở hữu trí tuệ thế giới (WIPO).
Theo hướng này, việc Việt Nam chủ động ban hành các chính sách pháp lý kịp thời không chỉ giúp bảo vệ quyền lợi của cá nhân, doanh nghiệp mà còn tạo nền tảng cho sự phát triển bền vững của ngành công nghệ trí tuệ nhân tạo.
GV Lawyers – Đồng hành pháp lý cùng doanh nghiệp trong kỷ nguyên AI
Hiện nay, về trí tuệ nhân tạo dưới góc nhìn sở hữu trí tuệ Việt Nam còn nhiều khoảng trống, việc doanh nghiệp tìm đến các chuyên gia pháp lý uy tín là điều hết sức cần thiết.
Công ty Luật Việt Nam Global Vietnam Lawyers (GV Lawyers) – một công ty luật hàng đầu tại Việt Nam, với đội ngũ luật sư dày dạn kinh nghiệm trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ, công nghệ, và chuyển đổi số, đang hỗ trợ nhiều doanh nghiệp trong việc:
- Tư vấn đăng ký bản quyền và sáng chế liên quan đến ứng dụng công nghệ AI;
- Đánh giá rủi ro pháp lý khi sử dụng hoặc triển khai công nghệ trí tuệ nhân tạo;
- Xây dựng hợp đồng và chính sách nội bộ phù hợp với quy định về sở hữu trí tuệ;
- Đại diện pháp lý trong các vụ tranh chấp về bản quyền, quyền sở hữu sáng chế hoặc dữ liệu.
Với triết lý hoạt động “Bảo vệ giá trị sáng tạo, hướng tới phát triển bền vững”, công ty luật GV Lawyers luôn là đối tác tin cậy của doanh nghiệp Việt Nam trong hành trình khai thác và ứng dụng AI một cách hợp pháp, hiệu quả và an toàn.
